Ernstige achterdocht (paranoia) is geen ziekte, maar een ervaring die zich in bepaalde mate kan voordoen bij alle mensen. Het komt vaak voor bij psychische aandoeningen. Hoewel het dus een normale ervaring is, kan het je leven wel flink gaan overheersen. Achterdocht is een normale reactie op een bedreigende gebeurtenis die we niet begrijpen en is een belangrijke overlevingsfunctie. Bij sommige mensen kan achterdocht echter zo erg worden dat zij nergens anders meer mee bezig kunnen zijn. Zij worden dan zo angstig dat ze niemand meer vertrouwen en het contact met anderen vermijden. Soms leidt dit tot een kluizenaarsbestaan, waarbij er met niemand meer contact is. Overmatige achterdocht gaat ook vaak samen met minder goed slapen, veel piekeren, en een verminderd zelfvertrouwen.
Wat voel je?
Je voelt je niet veilig. Het lijkt alsof iedereen weet dat je je slecht voelt. Alsof ze het over je hebben. Je kan het niet loslaten en denkt er veel over na. Buiten op straat vallen vreemde dingen op. Iemand die kijkt en kucht op het moment dat jij langskomt. Alles is te toevallig. Het is duidelijk dat anderen je willen pakken. Je voelt je heel alleen.
Hoe ontstaat achterdocht?
Vaak is achterdocht een normale reactie op een bedreigende gebeurtenis die we niet begrijpen. Achterdocht is eigenlijk een belangrijke overlevingsfunctie; je bent alert om jezelf veilig te houden. Misschien heb je dingen hebt meegemaakt die je vertrouwen in mensen hebben beschadigd of die je een onveilig gevoel hebben gegeven. Ook ‘er niet bij horen’ kan bijdragen aan achterdocht; als mensen je buitensluiten en je hoort niet in een fijne groep. Verder weten we dat lage zelfwaardering en veel piekeren iemand gevoeliger maken voor achterdocht. Jezelf isoleren (minder met anderen omgaan) en slecht slapen kunnen de achterdocht erger maken. En hoe meer je erop gaat letten, hoe onveiliger je je voelt. Hoewel sommige drugs even rust kunnen geven, kan het ook zijn dat bijvoorbeeld cannabis, cocaïne of speed de achterdocht langzaam doen toenemen.
Wanneer heb je hulp nodig?
Je hebt hulp nodig als achterdocht je leven gaat overheersen. Het kan zijn dat je steeds meer alleen komt te staan en het contact met je vrienden en familie minder goed loopt. Ook kan het zijn dat je moeilijk nog op straat tussen de mensen durft te zijn, omdat je je niet veilig voelt. Trek dan aan de bel bij je huisarts. Mensen melden zich soms met het probleem dat ze de hele dag bezig zijn met de buren, omdat die hen lastigvallen. Anderen vragen hulp omdat hun familie ze niet gelooft, maar er wel veel aanwijzingen zijn dat de overheid of andere grote instanties met ze bezig zijn. Twijfel jij of je hulp nodig hebt? Bespreek het met je huisarts.
Cognitieve gedragstherapie werkt goed
Cognitieve gedragstherapie (CGT) is een effectieve behandeling bij achterdocht: ongeveer 50% knapt er een heel stuk van op. Het geeft je een veiliger gevoel en vrijheid terug. Daarom is CGT eerstekeusbehandeling in de officiële richtlijnen voor de behandeling bij achterdocht, naast psycho-educatie en soms antipsychotische medicijnen. Die medicijnen kunnen ervoor zorgen je ervaringen of de intensiteit ervan minder worden. Maar vaak is medicatie alleen niet genoeg. Wil je CGT ontvangen als gesprekstherapie? Vraag er duidelijk naar, want het wordt niet altijd vanzelf geboden vanuit behandelinstellingen, terwijl dat wel zou moeten.
Wil je zeker zijn van een goede CGT-behandeling? Ga dan naar een behandelaar die ingeschreven is bij de VGCt. Dan krijg je een therapeut die goed opgeleid en nageschoold is. Naast een registratie als cognitief gedragstherapeut is het wenselijk als therapeuten specifieke nascholing hebben in de behandeling van achterdocht. Het is belangrijk dat je vertrouwen hebt in je therapeut en dat je samen tot goede afspraken kan komen over de behandeling. Vind je dingen niet prettig gaan in de behandeling? Dan mag je dat altijd zeggen. Of vraag om een andere therapeut als je er samen niet uitkomt.
Hoe gaat CGT bij achterdocht?
Wat kun je verwachten van een behandeling met cognitieve gedragstherapie? Voor de duidelijkheid hebben we de therapie verdeeld in stappen.
Stap één: uitleg en informatie
Om te beginnen legt de cognitief gedragstherapeut je uit hoe de therapie werkt en wat die voor je kan doen. Cognitieve gedragstherapie kan je helpen minder achterdochtig te worden. Je voelt dan minder angst, verdriet en boosheid. Je gaat je beter voelen en voelt je weer veiliger, waardoor je bijvoorbeeld weer makkelijker naar buiten kunt en merkt dat de omgang met andere mensen fijner wordt.
Stap twee: samen de problemen begrijpen
Samen met de therapeut ga je na wat precies je problemen zijn. De therapeut stelt daarbij veel vragen. Wat maakt dat je zo’n moeite hebt met bepaalde dingen? Welke gevoelens horen hierbij? Wat doe je daardoor? Wat zijn de gevolgen van de manier waarop je erover denkt en hoe je erop reageert? Zijn er gebeurtenissen van vroeger die te maken hebben met die vervelende gevoelens? Of zijn er nu bepaalde dingen aan de hand die deze gevoelens uitlokken? Daarbij vraagt de therapeut je ook om tussen de afspraken door dingen bij te houden en vast te leggen wat je denkt en doet. Zo leer je dat gevoelens en gedrag vooral bepaald worden door wat je denkt over een gebeurtenis. Ook leer je welke negatieve gevoelens je hebt, en hoe sterk ze zijn. Uiteindelijk leg je dit allemaal vast op papier (of digitaal als je dat liever hebt) samen met de doelen die voor jou belangrijk zijn. Zo kun je later nagaan of daarin verandering is gekomen. Je vult vragenlijsten in om bij te houden hoe erg de problemen zijn.
Stap drie: werken aan gewenste verandering
Je weet inmiddels dat je gevoelens vooral bepaald worden door de betekenis die gebeurtenissen voor jou hebben. Hoe zit dat in je eigen leven? Samen met de therapeut sta je stil bij de uitleg die je aan belangrijke gebeurtenissen in je leven geeft. Je gaat ook samen op onderzoek uit. Zijn er andere verklaringen mogelijk? Je ontdekt dat lastige situaties heel anders kunnen zijn als je er anders naar kijkt of er anders op reageert. Je gaat dingen proberen, en leert zo relativeren. Ook leer je beter omgaan met negatieve emoties. Verder bekijk je hoe moeilijke situaties te overwinnen zijn. Soms is dit alles niet voldoende en voel je je nog steeds hulpeloos of minder waard dan anderen. In dat geval helpt de therapeut je om je sterke kanten te ontdekken of te versterken en die te gebruiken in de strijd tegen onzekerheid.
Stap vier: sterk en weerbaar blijven
Achterdocht kan goed worden behandeld, maar de gevoeligheid ervoor blijft vaak. Bijvoorbeeld bij veel tegenslag of stress in het leven. Aan het einde van de behandeling geeft de therapeut je daarom tips om hierop voorbereid te zijn. Samen maken jullie een plan om in balans te blijven en controle te houden.
Een behandeling bestaat meestal uit 10 tot 25 wekelijkse sessies. Die duren meestal 45 tot 60 minuten. Hoeveel sessies er precies nodig zijn, hangt af van de ernst van je klachten. Het kan zijn dat sommige klachten niet helemaal verdwijnen. De behandeling kan je dan wel helpen om er minder last van te hebben. Daarnaast oefen je in het dagelijkse leven. De belangrijkste verandering vindt buiten de spreekkamer plaats.
Meer weten?
- Informatieve filmpjes – Gedachten uitpluizen
- Platform psychosegevoeligheid – Psychosenet
- Algemene informatie – Gedachten uitpluizen
- Podcast over psychose en cognitieve gedragstherapie – VGCt
- Wat is goede zorg bij psychose – Zorgstandaard
- Overcoming paranoid and suspicious thoughts – zelfhulpboek
