Het artikel van T. Ward (2010), dat het thema ‘straffen of therapie’ aan de orde stelt bespreekt een bekend, maar altijd nog actueel thema. Het artikel stelt het probleem van de spagaat centraal en het vormt daarom een goed uitgangspunt om dit onderwerp nader toe te lichten. Het gaat om een ethische kwestie, al of niet gearticuleerd en geformaliseerd in verschillende ethische codes.
Auteur: Bernard ten Hag
Forensisch therapeuten (van groepswerkers, reclasseringswerkers tot psychologen en psychotherapeuten, maar ook vrijwilligers bij COSA) zitten in een spagaat. Zij werken in justitieel verband met eigen normen en waarden, en zijn tevens geschoold als werkers in de gezondheidszorg dat andere normen en waarden hanteert. Het meest pregnant komt deze spagaat tot uitdrukking in een bescherming van de samenleving enerzijds (justitie) en vermindering van leed en vergroting van iemands welbevinden (gezondheidszorg) anderzijds. Bij justitie heeft de cliënt (dader) zich te houden aan gestelde voorwaarden, terwijl bij de gezondheidszorg de autonomie van de cliënt centraal staat. Deze twee ethische codes botsen. Dit wordt in de literatuur het probleem van de dubbele rol genoemd. Dat probleem kan zich voordoen in de samenwerking tussen twee individuen die verschillende codes hanteren, maar ook binnen het individu zelf. De forensische werker zit derhalve per definitie in een ethisch conflict.
Tony Ward is niet de enige die hierover geschreven heeft en ook niet voor de eerste of laatste keer. Karl Hanson (bekend van de risicotaxatie bij zedendelinquenten) bagatelliseert dit probleem door te stellen dat het probleem van de dubbele rol een alledaags probleem is omdat iedereen in een dubbele rol zit van ouder tegenover kinderen, leraar tegenover leerlingen. De kern van het probleem van de dubbele rol is echter dat een derde partij betrokken is: justitie, namens de samenleving. Bij het gesprek tussen therapeut en cliënt (dader) kijkt justitie mee met het oog op bescherming van de samenleving. Daarmee worden per definitie andere doelen aan de therapie gesteld, doelen die kunnen samenvallen maar ook op gespannen voet kunnen staan met de doelen van cliënten, en die zelfs straffend voor cliënten zijn (voor de geïnteresseerde lezer: T. Ward: Punishment or therapy?).
Beleef je de spagaat in je werk als forensisch gedragstherapeut en sluit onderstaande overweging daarbij aan?
De spagaat waar Ward op duidt kan flinke morele stress opleveren en een breuk veroorzaken in iemands professionele identiteit. De cognitieve dissonantie, ontstaan door deze breuk, kan ingelost kan worden door zich op een van beide rollen terug trekken. Dat betekent weliswaar dat de spagaat niet meer gevoeld wordt maar dat de dubbele rol blijft bestaan.
Hoe het probleem van de dubbele rol op te lossen?
Moreel pluralisme
De weg naar de oplossing vindt Ward in het concept ‘moraal pluralisme’, gebruikt door de bioethicus Engelhardt. Het moreel pluralisme is gebaseerd op het gegeven dat geen enkele morele code het primaat kan hebben omdat een absoluut morele code ontbreekt. De bioethiek is een zeer actueel strijdgebied met thema’s als mensverbeteringstechnieken en sleutelen aan de natuurlijke omgeving. Ger Groot beschrijft in breder perspectief in De geest uit de fles (2017) de ontwikkeling van het denken vanaf Descartes tot heden, leidend tot de onmogelijkheid van een absoluut standpunt van waaruit conflicten geslecht kunnen worden.
Het probleem van de dubbele rol zou opgelost kunnen worden door de ene code het primaat te geven boven de andere. Ward beschrijft het primaat van de justitiële code aan de hand van het schrijven van een rapportage voor justitie, waarin de rapporteur zich naar de cliënt (verdachte) opstelt als uitvoerder van een opdracht van justitie. Niet de verdachte is zijn cliënt, maar justitie.
Bovenstaande geeft te denken:
Hoe zorgvuldig iemand ook opereert en transparant is bij cliënt, toch zal de cliënt hem vermoedelijk wél als therapeut zien. De cliënt zal hem zaken toevertrouwen met de verwachting dat hij als therapeut eerder in zijn belang werkt dan in dat van justitie. Bovendien gebruikt de therapeut (rapporteur) zijn psychologische kennis om informatie van cliënt te vergaren. Het bezwaar is dat in deze oplossing van de drie partijen de relatie tussen cliënt en therapeut genegeerd wordt. Ward verwacht bovendien dat zo’n problematische scheiding de professionele integriteit aantast. De uitwassen daarvan zijn te zien in Amerikaanse rechtbankdrama’s waar psychologen en psychiaters aan beide kanten van de zaak ingehuurd worden om die kanten te bepleiten.
Primair stellen van de ethiek van de geestelijke gezondheidszorg
Het conflict tussen de ethische codes van justitie en geestelijke gezondheidszorg is te vermijden als men enkele principes in balans houdt als:
- Het welzijn van cliënt bevorderen
- Cliënt geen schade berokkenen
- Autonomie van cliënt bewaken
- Rechtvaardigheid
Bovendien moet men specifiek in zijn overwegingen zijn over de feiten en de problematische aspecten van de individuele zaak.
Maar ook dit geeft te denken:
De vraag blijft wat het uiteindelijke doel van de interventie is. In een forensische context zijn doelen niet primair op de cliënt gericht. Door het unieke karakter van de forensische praktijk werkt deze oplossing niet. Cliënten zitten nu eenmaal in een strafkader met morele implicaties. Bovendien wordt binnen het geheel van de drie partijen in deze oplossing de relatie van de therapeut met justitie verwaarloosd.
Referenties
Groot, Ger (2017). De geest uit de fles. Hoe de moderne mens werd wie hij is. Rotterdam: Lemiscaat.
Hanson, R.K. (2014). Treating sexual offenders: how did we get here and where are we headed? Journal of Sexual Aggression, 20, 3-8.
Ward, T. (2010). Punishment or therapy? The ethics of sexual offending treatment. Journal of Sexual Aggression, 16, 286-295.
Ward, T. (2013). Addressing the dual relationship problem in forensic and correctional practice. Aggression and Violent Behavior, 18, 92-100.
