Mindfulness als preventieve behandeling bij jongeren

Veel jongeren kampen met angst, stress of sombere gevoelens. Een team van het KU Leuven Mindfulness Centre onderzocht daarom of het aanbieden van mindfulness op school positieve effecten zou kunnen hebben. De resultaten zijn niet zoals verwacht, maar bieden wel nieuwe inzichten in de inzet van mindfulness als preventief aanbod.

Zo vroeg mogelijk

“Internationaal onderzoek laat zien dat de combinatie van cognitieve gedragstherapie en mindfulnesstherapie positieve effecten kan hebben voor mensen met depressie”, vertelt Liesbeth Bogaert, klinisch psycholoog en PhD student bij het Centrum voor Leerpsychologie en Experimentele Psychopathologie, KU Leuven. Liesbeth maakte deel uit van het onderzoeksteam dat de effecten naging van mindfulnesstraining op elf Vlaamse middelbare scholen. De resultaten van dat onderzoek werden gepubliceerd in Behaviour Research and Therapy in 2023.¹ “Wij kozen ervoor om de effecten van mindfulness op het welzijn van jongeren te onderzoeken, omdat we uit onderzoek weten dat veel jongeren kampen met stressklachten, angstklachten en somberheid. Daarnaast zien we dat het voor sommige jongeren niet altijd even makkelijk is om aandacht te geven aan positieve gevoelens, wat ook een belangrijk symptoom van depressie is. De manier waarop jongeren met gevoelens omgaan lijkt ook een belangrijke rol te spelen bij het in stand houden van onder andere depressieve klachten. Onze voornaamste onderzoeksvraag was dan ook: kunnen we adolescenten op een andere manier met die gevoelens leren omgaan, zodat ze minder leed en meer plezier ervaren?” Filip Raes, hoogleraar Klinische Psychologie aan KU Leuven en hoofd van het Centrum voor Leerpsychologie en Experimentele Psychopathologie, was supervisor bij het onderzoek. Volgens Filip is het van grote waarde om meer te weten te komen over de effecten van mindfulnesstraining op het welzijn van jongeren. “Veel emotionele problemen zien namelijk vaak in de adolescentie voor het eerst het daglicht”, licht hij toe. “Waarom dan wachten met iets te doen tot die mensen ouder zijn en naar de therapeut moeten gaan?”

Betere bescherming

De mindfulnesstraining die in het onderzoek werd aangeboden aan bestaande klasgroepen op elf Vlaamse middelbare scholen is grotendeels gebaseerd op Mindfulness-Based Stress Reduction (MBSR)² en Mindfulness-Based Cognitive Therapy (MBCT)³. MBCT is een vorm van mindfulnesstraining die vooral wordt gebruikt door cognitieve gedragstherapeuten. “Deze therapie is ontwikkeld als onderhoudsbehandeling of preventiebehandeling voor mensen die met succes behandeld zijn voor een depressie, maar die kans maken op een terugval”, legt Filip uit. “Door die vorm van cognitieve therapie blijken zij beter beschermd tegen een nieuwe depressieve episode. Bij klassieke cognitieve therapie is het de bedoeling dat je je negatieve gedachten uitdaagt en bijstelt. Maar veel onderzoek heeft aangetoond dat mensen niet zozeer in een depressie terechtkomen door de inhoud van hun negatieve gedachten, maar meer door het feit dat ze vast komen te zitten in een negatieve gedachtenspiraal. Mindfulness richt zich dan niet op de inhoud van die gedachten, maar meer op een andere omgang met gedachten. Je leert een andere relatie te cultiveren met je negatieve gedachten, om er zo minder in vast te lopen. En dat blijkt succes te hebben: doordat mensen sneller mentaal een stap opzij kunnen zetten zijn ze beter beschermd tegen terugval. Dat was de aanleiding voor het verwerken van mindfulness in cognitieve therapie. Inmiddels is het een belangrijk onderdeel van veel preventieve en curatieve psychologische interventies. Het is niet bewezen dat het per se beter is dan andere evidence based psychologische interventies zoals klassieke cognitieve gedragstherapie, maar voor veel mensen kan het een goede optie zijn in hun behandeling. Het is verstandig om te kijken wat bij de individuele patiënt past. Maar de effecten zijn duidelijk, vooral voor mensen die kampen met een gevoeligheid voor depressie en angsten. Daarom hoort MBCT bij de gekende, gevalideerde programma’s en zie je het intussen in veel behandelrichtlijnen.”

Laagdrempelig progamma

Het mindfulnessprogramma dat het onderzoeksteam van KU Leuven heeft getoetst op de scholen heeft ongeveer dezelfde opbouw en inhoud als het standaard MBCT- en MBSR-programma, maar dan op jongeren en de schoolcontext toegespitst. “Het programma bestond uit een aantal onderdelen”, licht Liesbeth toe. “Allereerst waren er de groepssessies: acht sessies van twee lesuren, verdeeld over twee maanden. In deze sessies oefenden jongeren met mindfulness. Ook werden hun persoonlijke ervaringen met die oefeningen plenair en in kleine groepjes besproken. Dit gebeurde onder begeleiding van een ervaren, professionele, erkende mindfulnesstrainer met een achtergrond in de gezondheidszorg. Met de oefeningen die de jongeren aangereikt kregen tijdens de sessies op school, konden ze ook buiten schooltijd aan de slag. Hiervoor konden zij gebruikmaken van een ondersteunende smartphoneapp, met audiofragmenten van de trainer die ze ook op school zagen. Allereerst leerden jongeren hun aandacht te ankeren door middel van klassieke concentratiemeditatieoefeningen, zoals een ademfocus en bodyscan. Verder was er in het programma ook aandacht voor het leren stilstaan bij en verkennen van vervelende gedachten en emoties, zonder daarbij te verglijden in allerlei niet-helpende reacties. Ook was er psycho-educatie over stress en zelfzorg in het programma verwerkt. Om het effect van het mindfulnessprogramma te onderzoeken maakten we gebruik van een clustergerandomiseerde gecontroleerde studie met een interventie- en een controlegroep. We wilden onderzoeken wat de effecten zouden zijn van het breed aanbieden van de mindfulnesstraining aan de interventiegroep. Jongeren in de controlegroepen volgden hun gebruikelijke lesprogramma. We kozen ervoor om de mindfulnesstraining via scholen aan te bieden, omdat we zo op een makkelijke manier een grote groep jongeren konden bereiken. Doordat de training zonder prescreening aan iedereen werd gegeven, dus niet alleen jongeren met psychische moeilijkheden, zorgden we er bovendien voor dat het risico op stigma klein was.”

Geen significante verandering

Vóór de training vond een premeting plaats, onmiddellijk na de training een postmeting, en twee à drie maanden na de training een follow-upmeting. Liesbeth: “Gezien de eerdere effecten van mindfulnessonderzoek in andere contexten⁴, hadden wij een positief resultaat verwacht: dat de deelnemers minder sombere gevoelens en stressklachten en meer plezier zouden ervaren. Maar we zagen bij de nametingen geen significante veranderingen in het voordeel van de mindfulnesstraining. Na de behandeling gingen de jongeren ook niet op een meer helpende manier om met hun gevoelens.” Dit komt overeen met de resultaten van een onderzoek van het Oxford Mindfulness Research Centre⁵, waarbij ook op grote schaal mindfulnesstraining aan scholieren werd gegeven. Resultaten van dit onderzoek werden gepubliceerd kort nadat het onderzoek aan KU Leuven was afgerond. Filip vertelt: “Er waren wel enkele belangrijke inhoudelijke verschillen tussen beide studies. Ons onderzoek was gericht op iets oudere scholieren, wij maakten gebruik van professionele trainers, en de mindfulnesstraining in onze studie was iets intensiever. Ook maakte ons onderzoek gebruik van ‘experience sampling’: voor de drie metingen konden de deelnemers hun gevoelens in het moment beoordelen in de app. Dit stelde ons in staat om jongeren hun gevoelens en gedachten in het dagelijkse leven te registreren en subtiele veranderingen ten gevolge van de mindfulnesstraining op te pikken. Ondanks de inhoudelijke verschillen tussen beide studies liggen de resultaten wel in dezelfde lijn en hebben ze grotendeels dezelfde implicaties voor de praktijk.”

Niet voor iedereen

Een mogelijke verklaring voor het uitblijven van effect hebben de onderzoekers wel. “Het wordt stilaan duidelijk dat mindfulness effectief kan zijn, maar niet voor iedereen”, concludeert Filip. “Bijna alle leerlingen uit de geselecteerde klassen stemden in om deel te nemen, maar niet alle jongeren leken evenveel affiniteit te hebben met mindfulness. Je kunt mindfulness, net als andere psychologische interventies of trainingen, niet opleggen. Mensen moeten het zelf willen.” Liesbeth vult aan: “Slechts ongeveer twintig procent gaf aan minstens eens per week geoefend te hebben met het materiaal uit de trainingssessies, gedurende de looptijd van de training op school. Dat is best weinig, als je je bedenkt dat ze volgens het programma eigenlijk iedere dag vijftien minuten zouden moeten oefenen.” Filip zegt: “Eigenlijk is het simpel: als je niet echt oefent, kan je ook niet veel heil verwachten van de mindfulnessvaardigheden.”

Aanbeveling; indirecte of geïndiceerde preventie

Filip: “De vraag is dus of dit soort universele preventie werkt. Op basis van deze en andere resultaten bevelen we eerder een indirecte aanpak of geïndiceerde preventie aan. In het geval van een indirecte aanpak werk je met problemen die vaak samengaan met angst- of depressieklachten, zoals perfectionisme, onzekerheid, piekeren of slaapstoornissen. Mensen zullen sneller geneigd zijn een training te volgen voor hun gepieker of slaapklachten dan voor depressieve klachten. Maar doordat je aan de slag gaat met het aanpakken van onderliggende motoren, zoals piekeren, pak je tegelijkertijd het bijhorende probleem van angst of depressie aan. Zo houd je het instappen laagdrempelig. Dat geldt vast ook voor jongeren.” Liesbeth: “Een aanbod voor dit soort trainingen via school, lijkt ons nog steeds een goed idee, want bijna alle jongeren komen daar. Maar maak het geen verplicht onderdeel. Het is belangrijk dat jongeren er zelf voor kiezen, dus maak het een optie te midden van de rest van het aanbod. Misschien is een kennismakingssessie tijdens de middagpauze een idee, zodat ze weten wat het is en wat ze kunnen verwachten. Speel dan in op wat hen bezighoudt en waar ze tegenaan lopen. En zorg ervoor dat de introductie wordt geleverd door iemand met kennis van zaken, niet door iemand die een keer een boek heeft gelezen of een cursusje heeft gevolgd.”

Geïndiceerde preventie

Een andere aanbeveling blijft het gebruik van mindfulness als geïndiceerde preventie. “Bij geïndiceerde preventie ga je de training of psychologische interventie niet aan iedereen aanbieden, maar alleen aan mensen bij wie al een bepaald niveau van klachten is vastgesteld”, vertelt Filip. “Dat gebeurt dan idealiter door een psycholoog, orthopedagoog, een psychiater of een arts. Wanneer MBCT het meest geschikt is en wanneer klassieke cognitieve gedragstherapie, blijft een lastige vraag. Wat in ieder geval heel belangrijk is, is de voorkeur van de patiënt. Als mindfulness weerstand oproept, kun je er beter niet aan beginnen. Het is wel altijd goed om door middel van een teaser even te checken of de weerstand niet berust op een misverstand. En het is ook lang geen of/of-verhaal: sommige mensen volgen klassieke cognitieve gedragstherapie en volgen daarnaast een groepsprogramma mindfulness. Het kan elkaar goed aanvullen.

Bronnen

1. Liesbeth Bogaert, Katleen Van der Gucht, Peter Kuppens, Merle Kock, Marieke J. Schreuder, Willem Kuyken, Filip Raes, The effect of universal school-based mindfulness on anhedonia and emotional distress and its underlying mechanisms: A cluster randomised controlled trial via experience sampling in secondary schools, Behaviour Research and Therapy, Volume 169, 2023, 104405, ISSN 0005-7967.
2. J. Kabat-Zinn, Full catastrophe living: How to cope with stress, pain and illness using mindfulness meditation, Delacorte (1990).
3. 3.Z.V. Segal, J.M.G. Williams, J.D. Teasdale. Mindfulness-based cognitive therapy for depression: A new approach to preventing relapse Guilford Press (2002).
4. Chuntana Reangsing, Sasinun Punsuwun, Joanne Kraenzle Schneider, Effects of mindfulness interventions on depressive symptoms in adolescents: A meta-analysis, International Journal of Nursing Studies, Volume 115, 2021, 103848, ISSN 0020-7489.
5. Kuyken W, Ball S, Crane C, et al. Effectiveness and cost-effectiveness of universal school-based mindfulness training compared with normal school provision in reducing risk of mental health problems and promoting well-being in adolescence: the MYRIAD cluster randomized controlled trial, Evid Based Ment Health 2022, 25, 99–109.