ADHD en slaapproblemen gaan vaak samen. Van adolescenten – ongeacht of ze wel of geen ADHD hebben – is bekend dat ze vaker last hebben van slaapproblemen dan kinderen. Hoe zit dat met adolescenten mét ADHD? Saskia van der Oord is als hoogleraar klinische kinderpsychologie verbonden aan de KU Leuven en heeft een bijzondere interesse in kinderen en jongeren met ADHD. Samen met haar collega’s dook ze in de literatuur en ontdekte ze dat zij zoals verwacht vaker last hebben van slaapproblemen dan hun leeftijdsgenoten zonder ADHD. Saskia vertelt over de uitkomsten en over de interventie die zij met haar team ontwikkelde.
Je bent in meer dan 8.000 bronnen gedoken. Dat zijn er nogal wat!
“Die hebben we niet allemaal uitvoerig onderzocht hoor, maar we hebben inderdaad 8.000 bronnen gescreend op relevantie. Naar ADHD is al veel onderzoek verricht en voor mij is het geen straf om daarin te duiken. Kinderen en jongeren heb ik altijd interessant gevonden, maar het onverwachte en spontane van mensen met ADHD maakt het werk met hen extra leuk en verrassend. En ik heb ervaren dat als je eenmaal in een specifieke groep duikt, je die ook vanzelf steeds interessanter gaat vinden. Want hoe meer je weet, hoe meer je ook níet weet. Over adolescenten met ADHD en slaapproblemen was nog niet eerder een helder overzicht met resultaten gepubliceerd. Terwijl het om meerdere redenen wel gewenst is om daar meer over te weten. In de puberteit begint het slaapritme namelijk te verschuiven. Jongeren worden later moe, maar moeten wel gewoon weer op tijd hun bed uit om naar school te gaan. Daar komt bij dat in die levensfase de controle door ouders vermindert; die zeggen minder gauw dat het tijd wordt om naar bed te gaan.”
Is het erg dat deze groep korter slaapt?
“In de praktijk zien we dat deze groep overdag vaak vermoeid is, wat resulteert in concentratieproblemen. Dus ja, dat heeft een negatieve impact; adolescenten hebben hetzelfde aantal uren slaap nodig als kinderen. Een eerder onderzoek naar deze doelgroep laat bovendien zien dat wanneer adolescenten korter slapen, ADHD-symptomen verergeren. In dit onderzoek werden jongeren met ADHD in de zomervakantie – toen ze dus niet naar school hoefden – in drie groepen verdeeld; een groep met jongeren die korter sliepen dan ze gewend waren, een groep die langer sliep dan ze gewend was en een groep die het gelijke aantal uren bleef slapen. De eerste groep had significant meer last van onder andere aandachtsproblemen en oppositioneel gedrag. Het zou kunnen dat dit ook geldt voor volwassenen met ADHD (daar is nog geen onderzoek naar gedaan), maar volwassenen hebben doorgaans meer mogelijkheden om hun leven zelf in te richten. Ze kunnen soms andere werktijden kiezen of een baan kiezen die een zekere mate van flexibiliteit biedt. Jongeren moeten zich aanpassen aan de schooltijden die voor hen gelden.”
Slaap is het medicijn tegen ADHD-klachten?
“Als slaapproblemen inderdaad vaker voorkomen bij adolescenten met ADHD dan bij adolescenten zonder, dan kan dat – uitgaande van de uitkomsten van het zomervakantieonderzoek – betekenen dat er een sleutel ligt in slaap voor een groot deel van de groep met ADHD-klachten.”
“BEHANDELAARS MOGEN SLAAP BETER UITVRAGEN; HET KAN DEEL VAN DE OPLOSSING ZIJN!”
Hoe hebben jullie gemeten?
“Er zijn twee manieren om te meten hoe goed iemand slaapt. Bij subjectieve slaap wordt de ervaring van de persoon gemeten. Door middel van bijvoorbeeld een dagboek houden deelnemers aan het onderzoek bij wanneer ze in bed zijn gaan liggen, wanneer ze denken dat ze in slaap zijn gevallen en hoe laat ze wakker zijn geworden. Bij objectieve slaap wordt meestal gebruik gemaakt van een actigraaf. Dat is een soort smartwatch die het rust- en activiteitenpatroon meet op basis van het aantal bewegingen dat de persoon maakt. Met die gegevens kan de actigraaf meten hoelang de drager slaapt. Als we kijken naar subjectieve slaap, zien we dat adolescenten met ADHD langer wakker liggen en dat hun slaapefficiëntie [de verhouding tussen de tijd die een persoon slaapt en de totale tijd die aan slaap wordt besteed, uitgedrukt in een percentage, red.] minder goed is. In het doorslapen zagen we geen verschil. Kortom: adolescenten met ADHD slapen in het algemeen slechter dan hun leeftijdsgenoten zonder ADHD, maar als ze eenmaal slapen is er geen verschil. Als we kijken naar objectieve slaap, kunnen we uit de literatuur die we hebben geraadpleegd geen conclusies trekken. We zien daar geen substantieel verschil, waarschijnlijk doordat er te weinig studies zijn die de objectieve slaap meten.”
Wat zegt meer: objectieve of subjectieve metingen?
“Wij hechten meer waarde aan de subjectieve slaap, omdat die iets zegt over hoe de patiënt zich voelt. Je kan via een actigraaf wel meten dat een patiënt slecht geslapen heeft, maar als diezelfde patiënt zelf wél vindt dat hij goed geslapen heeft en overdag goed functioneert, dan zegt zo’n actigraaf natuurlijk niet zoveel. Momenteel zijn we bezig met een onderzoek onder meer dan negentig adolescenten met ADHD. Daarbij meten we met een actigraaf en dagboek hoe hun slaap is, om zo meer zicht te krijgen op hun objectieve en subjectieve slaapproblemen. Daar lijken – zowel in subjectief als in objectief onderzoek – vergelijkbare resultaten uit te komen.”
Waar worden slaapproblemen door veroorzaakt?
“We vermoeden dat een aantal oorzaken ervoor kan zorgen dat jongeren met ADHD slechter in slaap komen. Dat kan zijn omdat ze het gewoonweg saai vinden om in bed te liggen; er is geen directe beloning. Een andere mogelijkheid is dat het omschakelen van wakker zijn naar gaan slapen voor deze groep lastiger te maken is. Ze kunnen misschien hun energieniveau lastiger afstemmen op de rust die nodig is voor slaap. We weten ook dat mensen met ADHD lastiger kunnen plannen, waardoor zij als ze willen gaan slapen misschien blijven piekeren over wat ze nog moeten doen. Sommige onderzoekers vermoeden daarnaast dat mensen met ADHD een verstoring in de melatonineaanmaak hebben.”
“WE HECHTEN MEER WAARDE AAN SUBJECTIEVE SLAAP; DIE ZEGT IETS OVER HOE DE PATIËNT ZICH VOELT”
Wordt in behandelingen rekening gehouden met het belang van slaap?
“Te weinig, als je het mij vraagt. Weinig psychologen en psychiaters vragen hun patiënten met ADHD naar het slaapgedrag. Dat betekent ook dat in de behandeling slaap vrijwel niet wordt meegenomen als deel van de oplossing. Mijn tip is dan ook om daar verandering in te brengen; slaap uitvragen is een belangrijke eerste stap. Online zijn diverse vragenlijsten te vinden, bijvoorbeeld op slaapstraat.nl.”
Wat doe je als er sprake is van slaapproblemen?
“Dan is het goed om eerst te focussen op het verbeteren van slaaphygiëne. Gewone CGT-i [CGT bij insomnie, red.] voldoet niet helemaal voor deze specifieke doelgroep. Voor een groot deel werkt CGT-i bij jongeren hetzelfde, maar jongeren met ADHD hebben andere uitdagingen in hun slaaphygiëne en de interventie vraagt vaak meer afstemming op de persoon. Planning van huiswerk of andere taken kunnen bijvoorbeeld uitdagingen zijn voor mensen met ADHD, waardoor slaap in het gedrang kan komen. En TikTok voor het slapengaan gaat eveneens niet helpen om lekker in te slapen.”
“GEWONE CGT-I VOLDOET NIET HELEMAAL VOOR DEZE SPECIFIEKE DOELGROEP”
Jullie ontwikkelden een interventie.
“Dat klopt. Het is een persoonsgerichte interventie, speciaal voor deze doelgroep. Eerst stellen we een doel; wat wil de jongere veranderen? We sluiten aan bij de individuele behoeften. Het heeft doorgaans niet zoveel zin om een zestienjarige te vertellen dat het niet slim is om zijn telefoon mee naar de slaapkamer te nemen. Want één: dat weet hij zelf ook wel en twee: dat doel is voor een zestienjarige waarschijnlijk niet haalbaar. Wat wel helpt, is om samen naar oplossingen te zoeken; wat is voor die jongere wél haalbaar als het gaat om slaaphygiëne? Het kan bijvoorbeeld helpen om bepaalde Snapchat-groepen op stil te zitten.”
Wat is het verschil met gewone CGT-i?
“Bij de door ons ontwikkelde interventie worden ouders bij de behandeling betrokken; zij kunnen ondersteunen bij het formuleren en behalen van de slaapdoelen. De interventie sluit daarnaast aan bij de doelgroep, onder andere door rekening te houden met mogelijke aandachtsproblemen en door weinig tekst, maar bijvoorbeeld plaatjes en infographics te gebruiken. Ook wordt extra aandacht besteedt aan het monitoren van motivatie en aan plannen. Een tip kan zijn: ‘gebruik niet je telefoon als wekker, maar neem een gewone wekker’. Voor mensen met ADHD kan dat al een enorm ingewikkeld doel zijn. Zo’n doel maken we kleiner door samen te kijken waar en hoe een wekker gekocht kan worden en hoe de patiënt eraan kan denken die ook te gebruiken. Daardoor wordt zo’n doel ook voor deze doelgroep haalbaarder.”
Welke tip wil je cgt’ers en cgw’ers meegeven?
“Vergeet slaap niet in het hulpverleningsproces, laat jongeren kiezen wat ze willen veranderen aan hun slaap en denk samen na hoe ze dat kunnen bereiken.”
Bronnen:
1. Keuppens, L., Marten, F., Baeyens, D., Boyer, B., Danckaerts, M., van der Oord, S. (2023). Sleep IntervEntion as Symptom Treatment for ADHD (SIESTA)-Blended CBT sleep intervention to improve sleep, ADHD symptoms and related problems in adolescents with ADHD: Protocol for a randomised controlled trial. BMJ Open, 13 (4). doi: 10.1136/bmjopen-2022-065355
2. Marten, F., Keuppens, L., Baeyens, D., Boyer, B., Danckaerts, M., Cortese, S., van der Oord, S. (2023). Sleep parameters and problems in adolescents with and without ADHD: A systematic review and meta-analysis. JCPP Advances, Art.No. e12151, 1-11. doi:10.1002/jcv2.12151
