Marieke Helmich rondde afgelopen februari haar promotieonderzoek af naar verandersignalen bij depressiebehandeling. Een complex onderzoek waarbij ze in kaart bracht of er voorspellers zijn aan te wijzen die erop duiden dat een behandeling wel of niet gaat aanslaan. “Met dit onderzoek hoopte ik de patiënten iets relevants te kunnen vertellen.”
Er zijn al veel onderzoeken gedaan naar depressie, maar slechts weinig op de manier waarop Marieke dat deed. Zij koos ervoor op heel gedetailleerd niveau te kijken naar pieken, dalen en aanhoudende gevoelens die plaatsvinden bij mensen met een depressie. “Het idee daarachter is gebaseerd op de complex-dynamische systeemtheorie: als we zo ingezoomd kijken naar wisselingen op micro-niveau, kunnen we ook meer zeggen over de veranderingen die op een groter niveau plaatsvinden,” legt Marieke uit. “Als we elke dag meerdere keren naar iemands stemming kijken, kunnen we dan symptoomveranderingen voorspellen?”
Stemming meten
Tegenwoordig zijn er steeds meer mogelijkheden om in detail naar gegevens te kijken, denk bijvoorbeeld aan de experience sampling methode. “Die methode heb ik tijdens mijn master in Maastricht leren kennen,” vertelt Marieke. “Dat vond ik een heel boeiende manier om data te verzamelen. Door de hoeveelheid metingen binnen een persoon, kan je de patiënt gepersonaliseerde en ‘op maat’ informatie geven. Met dit onderzoek hoopte ik de patiënten iets relevants te kunnen vertellen.” Marieke werkte met een vragenlijst die op vijf vaste tijdstippen per dag (via sms) naar een patiënt werd gestuurd. Op de stelling: ‘ik voel me somber’ kon iemand op een schaal van ‘helemaal niet’ tot ‘heel erg’ zijn stemming van dat moment aangeven. Gedurende vier maanden vulden 41 mensen die met een depressiebehandeling gingen beginnen, de vragenlijsten in. “Je maakt over dat tijdsbestek een soort filmpje van hoe iemand de dag beleeft en hoe dat verandert met de tijd. Dat levert interessante inzichten op.” VOORSPELLERS Haar doel was om bepaalde voorspellers aan te wijzen waarin al vroeg een verandersignaal kon worden gedetecteerd, nog voor iemand een plotselinge toe- of afname in klachten liet zien. “We keken vooral naar wisselingen in een dag. Iemand komt een vriendin tegen of heeft een akkefietje met een collega; hoe heft ig reageert iemand daar dan op en hoelang blijft zo’n gebeurtenis hangen? Mijn hypothese was dat als het iemands stemming langere tijd uit balans brengt, iemand meer kans maakt een transitie door te maken. De manier waarop iemand zulke dagelijkse invloeden verwerkt, verandert tijdens therapie en omdat er zoveel wordt gemeten, kon ik bij sommige mensen een patroon ontwaren.” Zo vond Marieke de verwachte verandersignalen bij een deel van de depressieve personen in haar studie, maar niet altijd in dezelfde variabelen, en niet voor iedereen. “Uit dit onderzoek blijkt dat het nog heel lastig is om dat heel consistent op individueel niveau te vinden en dat het moeilijk is om het in het algemene te trekken,” zegt Marieke daarover. “Zouden variabelen als somberheid en lusteloosheid samen gevoelige variabelen zijn? De klinische toepasbaarheid zou ‘m liggen in weten wie en welke variabelen zo’n verandersignaal zouden laten zien. Maar dat idee hebben we nog niet hard kunnen maken. Het ontwerp van het onderzoek was zo goed en gedegen, dan had ik het wel gevonden.” Ze denkt dat een voorselectie op basis van andere kenmerken van de patiënt mogelijk meer inzicht kan bieden. “Als we bijvoorbeeld ontwaren dat bepaalde vragenlijstscores voor de start van behandeling samenhangen met het wél laten zien van zulke signalen. Maar daar is het nu nog te vroeg voor.”
Stilstaan bij gevoel
Deelnemers aan het onderzoek gaven aan dat ze veel hebben gehad aan het dagelijks invullen van een vragenlijst, vertelt Marieke. “Dagelijks hun stemming monitoren had een grote toegevoegde waarde voor ze. Ik kreeg terug dat patiënten veel meer stilstonden bij hun gevoel en ervaringen. De vragenlijsten lieten hen inzien dat niet alle momenten als een zware deken voelden, dat het sombere gevoel soms ook even minder was. Het is niet gelukt om met mijn onderzoek voorspellers of een type patiënt aan te wijzen die een hogere kans hadden op een positieve uitkomst van de behandeling. Maar op deze manier heb ik toch gelijk iets aan patiënten kunnen geven, de methode zelf. Dat vind ik heel bijzonder.” Volgens Marieke zijn er niet veel studies te vinden die kijken naar het proces tússen de voor- en nameting in. “De intrinsieke aanname is dat het proces daartussenin niet veel uitmaakt. Maar de methode om patiënten dagelijks een vragenlijst voor te leggen die vraagt naar hun stemming, is mede naar aanleiding van ons onderzoek bij een onderzoeksproject in Groningen doorontwikkeld naar een tool. Binnen de klinische praktijk hebben ze een app (www.petrapsy.nl, red.) geïntegreerd in het Elektronisch Patiënten Dossier (EPD) om relevante thema’s uit te kunnen vragen. Daardoor kunnen de patiënt en behandelaar samen het beloop van het herstel over de tijd bekijken, of vragen stellen over wat een patiënt in het dagelijks leven meemaakt. Heel gaaf om te zien dat de methode die ik voor mijn onderzoek hanteerde, naar de praktijk is gebracht.”
Non-lineair
Uit het onderzoek van Marieke komt duidelijk naar voren dat het herstellen van een depressie vaak geen rechtlijnig karakter heeft . “Het proces van opknappen gaat niet in een gestage lijn naar boven,” zegt Marieke. “Klachten kunnen afwisselen met veel ups en downs en mijn studie laat complexe patronen zien over het hele beloop van de therapie.” Stemmingsschommelingen hoeven echter niet een slecht teken te zijn; ze laten zien dat de patiënt zichzelf aan het herorganiseren is en bezig is met beter worden, aldus Marieke. “Klachten gaan heen en weer, juist omdat mensen worstelen met hun herstel. Die wisselingen horen erbij. Het lineair denken in combinatie met de data/meetmomenten die we vaak gebruiken – vóór aanvang van de behandeling en daarna – laat veel informatie liggen. Juist als je onderzoekt wat er in die tussenfase gebeurt, zie je dat herstel niet een overzichtelijke, opwaartse lijn laat zien. Het herstellen van een depressie fluctueert van moment tot moment en dat is perfect normaal. Dat probeer ik patiënten ook mee te geven; dat als het even minder gaat, dat niet het einde van de wereld is en de vooruitgang die is geboekt niet verdwenen is. Op en neer gaan in je stemming hoort ook gewoon bij mens-zijn, of je nu depressief bent of niet.”
Toekomstperspectief
De komende jaren werkt Marieke als post-doc op de afdeling klinische psychologie aan de Universiteit van Oslo. “Ik bouw hier voort op mijn promotie onderzoek en kijk ook naar andere groepen mensen – zoals mensen met een angststoornis – welke voorspellers er mogelijk indicatief kunnen zijn voor een betere uitkomst. Want als we eerder gaan herkennen dat er een betekenisvolle verandering heeft plaatsgevonden, kan het nuttig zijn om dat te onderbouwen met een vragenlijst en cijfers. Toch zal het lastig zijn om in te schatten wie en wanneer iemand gaat profiteren van de behandeling. Ik ben voorstander van kijken naar het individu. Er zijn zoveel verschillen tussen mensen. Tegelijkertijd hoop ik met mijn onderzoek een patroon in groepen te kunnen ontdekken. Daar ga ik me de komende tijd op richten.”
Bronnen
- Helmich, M. A. (2022). What’s in a mood? looking for dynamic predictors of individual improvement in depression. University of Groningen. https://doi.org/10.33612/diss.200101721
- Helmich, M. A., Wichers, M., Peeters, F. & Snippe, E. (under review). Daily dynamics of negative aff ect: indicators of rate of response to treatment and remission from depression? PsyArXiv preprint. DOI:10.31234/osf.io/hv65n
- Helmich, M. A., Wichers, M., Olthof, M., Strunk, G., Aas, B., Aichhorn, W., Schiepek, G. & Snippe, E. (2020) Sudden gains in day-to-day change: revealing nonlinear patterns of individual improvement in depression, Journal of Consulting and Clinical Psychology, 88(2), p. 119–127. DOI: 10.1037/ccp0000469
- Helmich, M. A., Smit, A. C., Bringmann, L. F., Schreuder, M. J., Oldehinkel, A. J., Wichers, M., & Snippe, E. (under review). Detecting impending symptom transitions using early warning signals in individuals receiving treatment for depression. PsyArXiv preprint. DOI: 10.31234/osf.io/vf86s
