“Virtual Reality kan de werkelijkheid aanpassen aan de patiënt”

Mensen met tinnitus nemen constant een geluid zoals piepen, brommen of ruisen waar, zonder externe geluidsbron. Bij sommige mensen leidt dit tot allerlei gezondheidsproblemen. Virtual Reality kan patiënten helpen om hun hinder te verminderen. Maar… hoe werkt dat eigenlijk? En kunnen we er al mee aan de slag?

Olav Wagenaar is klinisch neuropsycholoog en doet wetenschappelijk onderzoek naar zelfhulp bij tinnitus. Hij was medeoprichter van een Facebook-platform en schreef het zelfhulpboek Eerste Hulp Bij Oorsuizen, dat in 2021 de basis vormde voor een gelijknamige e-healthmodule. Tinnitus is de rode draad in zijn carrière. Op de vraag wat tinnitus is, zegt hij: “Tinnitus is een waarneming van geluid in hoofd of oren zonder geluidsbron. Om tinnitus te onderscheiden van hallucinaties is het belangrijk om erbij te zeggen dat het niet gaat om het horen van stemmen. Het heeft voor sommige mensen gevolgen voor het functioneren in het dagelijks leven. De lijdensdruk die soms ervaren wordt, kan heel groot zijn. CGT, afleiding en ontspanning zijn nu de meest gebruikelijke interventies die kunnen helpen bij het omgaan met tinnitus.”

Minder hinder

Mensen met tinnitus krijgen regelmatig te horen dat ze er maar mee moeten leren leven. De stress en angst die de diagnose kan veroorzaken, kunnen ervoor zorgen dat de klachten erger worden. CGT kan helpen negatieve gedachten en gevoelens te verminderen. Maar volgens Olav heeft de inzet van Virtual Reality (VR) mogelijk ook effect op tinnitus. Momenteel ontwikkelt hij met een team van de Universiteit van Antwerpen, het HagaZiekenhuis en een VR-bedrijf de VR-applicatie TinniVRee, voor de behandeling van de hinder van tinnitus. Hij hoopt volgend jaar met een onderzoek naar de effectiviteit van VR bij tinnitus te kunnen beginnen. “VR is heel geschikt als afleidingsmanoeuvre. Aandachtafleiding door nieuwe zintuigelijke stimulering kan zorgen voor minder hinder. Als mensen ervaren: ‘Ik hoor het wel, maar heb er geen last van’, maakt dat hen meer ontspannen. Een deel van de intensiteit van de waarneming is vaak gerelateerd aan de spanningen die het gevolg zijn van tinnitus.”

Exposure 3.0

Prikkels leiden dus af. Maar waarom een VR-bril opzetten als je ook elders prikkels kunt opzoeken? “Het scheelt tijd, je kunt sneller effect bereiken”, legt Olav uit. “Ten eerste kun je met VR stimulering van prikkels sturen en beïnvloeden, en zo afleiding beheersen. Je kunt de werkelijkheid manipuleren en uitvergroten, waardoor mensen ervaren dat het ook anders kan. Ten tweede is VR een efficiëntere vorm van exposure. Tinnitus horen in een leuke context, waardoor men denkt: ‘Ik heb lol, ondanks dat ik die tinnitus de hele tijd hoor’; het desensitiseren van het geluid. In het dagelijkse leven ervaart men het geluid als storend. In een game kun je manipuleren dat het niet negatief, maar positief aanwezig is. VR is de uitgelezen mogelijkheid om exposure 3.0 te doen.” Dat geldt overigens niet alleen voor tinnitus, want VR is bij meer psychische symptomen en klachten toepasbaar. “Je kunt ‘spelen’ in een werkelijkheid die geen werkelijkheid is, maar wel zo wordt ervaren. Op basis van de theorie die je aanhangt kun je hypotheses formuleren, die je vervolgens in VR uitwerkt. Je kunt met de beleving gaan experimenteren. Het biedt veel mogelijkheden voor verschillende soorten en vormen van exposure. Als psychologen proberen we de patiënt aan te passen aan de werkelijkheid, VR biedt juist de mogelijkheid om de werkelijkheid aan te passen aan de patiënt. Dat is veelbelovend.” VR kan ook ingezet worden om te leren ontspannen. Veel medische toepassingen van VR richten zich daar nu al op. “Ontspanning is een methode om symptomen als tinnitus leefbaarder te maken. Als je tijdens een behandeling een ontspanningsoefening gaat doen met een patiënt, kan dat lastig zijn voor diegene om erin mee te gaan. Het vraagt om discipline. In VR is het toegankelijker, omdat de virtuele omgeving aanpasbaar is.”

Commercieel of niet?

Er zijn verschillende commerciële partijen die inspringen op de mogelijkheid om VR toe te passen bij tinnitus. Gamestudio’s ontwikkelen hiervoor applicaties. Wat vindt Olav daarvan? “Ik heb niets tegen commerciële partijen, zolang de werkzaamheid van de toepassing maar evidence based is. Bij mijn weten zijn er wel effectmetingen aan de gang voor de toepassingen die er nu zijn. Er zijn echter pas vier of vijf wetenschappelijke artikelen over het gebruik van VR bij tinnitus. Daardoor weten we wel dat het gebruik hierbij veilig is, in de zin dat oorsuizen door de inzet van VR niet toeneemt. Daarnaast bestaat een goede tinnitusbehandeling uit aspecten als educatie, gedragsverandering en geruststelling. Dat moet dus in een therapeutisch bedoelde VR-applicatie zitten, ook als die commercieel is.”

Drie typen patiënten

Volgens Olav zijn er drie groepen patiënten met tinnitus te typeren. “Er zijn mensen die het hebben, maar die je er nauwelijks over hoort. Er zijn ook mensen die er last van hebben, maar niet zodanig dat ze medicatie gebruiken of CGT krijgen. Voor deze groep – de risicogroep – is de preventieve inzet van VR heel geschikt, ook om bijkomende klachten mogelijk af te buigen. We moeten ervoor waken dat deze mensen niet bij de laatste groep gaan horen: mensen met bijkomende psychische en psychosomatische klachten.” Die laatste groep is de kleinste groep; de patiëntgroep. De risicogroep is daarentegen veel groter en heeft mogelijk het meeste baat bij VR. “De VR-toepassingen zijn denk ik geschikt voor alle mensen met last van tinnitus. Ik verwacht echter dat hoe eerder je VR bij mensen in de risicogroep toepast, hoe meer baat je hebt door het preventieve karakter van dit soort interventies. Het betekent echter niet dat de patiëntgroep geen baat heeft bij VR. De inzet hiervan zal dan waarschijnlijk deel uitmaken van een breder behandelprogramma.”

“VR IS GEEN VERVANGING VAN ZORG, MAAR KAN ZORG MOGELIJK WEL BEPERKEN TOT ENKEL DE NOODZAKELIJKE ZORG”

Verbeteren en veranderen

“Als ik uitga van de werkzaamheid die we nog moeten bewijzen, dan hoop ik dat VR-toepassingen zoals die van ons net zulke producten worden als e-healthtoepassingen. Zeker voor jongeren is VR heel geschikt. Voor 75-plussers zou ik het nog afraden, er zitten flinke zintuigelijke en bewegingscomponenten in. Voor mensen met epilepsie of ménière moet je het ook niet inzetten. Ik denk dat VR in de hele psychologie en psychiatrie kansen biedt; naar mijn mening is het een vernieuwing van exposurebehandelingen en heeft het een enorm toepassingsgebied. Mijn team en ik zijn er echter niet van overtuigd dat het mogelijk is om hiermee de tinnitus zelf te verminderen. Er zitten grenzen aan in curatieve zin. Het is denk ik vooral voor de ggz en eerste lijn heel toepasselijk. Ik zie VR voor tinnitus als toepassing van preventieve gezondheidszorg, van bijkomende psychopathologie en progressie van tinnitus. In Nederland is er één project dat beoogt dat tinnitus met VR te verminderen is. Er zijn echter nog geen publicaties over. De meeste experimenten met VR en tinnitus gaan vooral over het verbeteren van welzijn en het veranderen van beleving. Het gaat uiteindelijk ook om de reductie van zorgconsumptie. VR is geen vervanging van zorg, maar kan zorg mogelijk wel beperken tot enkel de noodzakelijke zorg, zoals het bezoek aan de KNO-arts om middels diagnostisch onderzoek medische oorzaken uit te sluiten.”

VR in de praktijk

VR inzetten in de praktijk is een uitdaging. De techniek verandert snel; zodra er een applicatie is onderzocht en ontwikkeld, is er alweer andere hard- of software. Daarnaast blijkt het voor behandelaren ook niet eenvoudig om VR in de praktijk toe te passen. “Je moet mensen de inzet van VR evidence based kunnen adviseren. Een behandelaar adviseert geen VR-bril, maar de toepassing. De bril zullen patiënten zelf moeten aanschaffen. Mogelijk wordt de toepassing in de toekomst door de zorgverzekeraar vergoed, dat zou de ideale situatie zijn. VR is geen vervanging van een behandeling, maar is als tool bruikbaar binnen de CGT. Misschien kunnen we in de toekomst zo ver gaan dat het een CGT-interventie wordt. Ik vind het belangrijk om te kijken of de inzet van VR bij tinnitus psychiatrische comorbiditeit kan voorkómen.” Hij benadrukt het momentum. “We staan nu op een kantelpunt. Het is belangrijk om zo snel mogelijk toepassingen te ontwikkelen voor VR. Als we worden ingehaald door een andere techniek, moeten we weer opnieuw beginnen. Het is zonde om de huidige vorm van VR niet te benutten. Ik vind het dan ook heel belangrijk dat VR in de ggz wordt omarmd. Door dit soort innovaties kunnen behandelingen efficiënter worden.”